Prikkelgevoeligheden

“Certainly, being intense and sensitive brings with it certain life challenges too.”
Susan Daniels

Inleiding

(Uitzonderlijke) hoogbegaafd zijn gaat niet enkel over cognitieve capaciteiten. Ook het gedrag, de ervaringen, de gevoelswereld, … kortom het hele ‘zijn’ van (uitzonderlijk) hoogbegaafden wijkt vaak af van “de norm”.

In onze maatschappij – en zeker binnen onderwijs – is men gewend om te kijken naar de ontwikkeling van kinderen volgens het gebaande pad van baby, peuter, kleuter, schoolkind, puber, adolescent, volwassene. Binnen deze ontwikkelingsfasen zijn er standaard gedragskenmerken gedefinieerd, waaraan kinderen min of meer moeten voldoen. Als het kind zich niet volgens deze standaarden ontwikkelt komt het al snel in een hulpverleningscircuit terecht. Het kind “voldoet niet aan de norm”.

Hoogbegaafde kinderen – maar ook jongeren of volwassenen – hebben echter minder stimulans nodig om een reactie op te roepen en zijn zeer stimuleerbaar. Dit wordt prikkelgevoeligheid genoemd. Zij ervaren zaken anders en hebben een heel eigen manier om de wereld te beschouwen, kwalitatief, kwantitatief of allebei tegelijk. Tegelijkertijd verwerken zij hun ervaringen ook heel anders.

Dit maakt dat hoogbegaafde kinderen vaak intenser en sensitiever zijn. Bovendien schieten ze makkelijk in extreme gemoedstoestanden: heel erg gelukkig of vol wanhoop.

Hoge prikkelgevoeligheid

De Poosle spychiater Kazimierz Dabrowski vond het concept van overexcitabilities (prikkelgevoeligheden) uit en werkte deze uit in zijn “Positieve Desintegratie Theorie” (PDT).

Volgens Dabrowski brengt de ontwikkelingsvoorsprong van hoogbegaafden ook een verhoogd niveau van bewustzijn, met bijhorende emotionele beroering met zich mee. Het gaat hierbij niet om stoornissen in de persoonlijkheid, maar om het pijnlijke proces van positieve desintegratie.

Dabrowski noemt vijf vormen van prikkelgevoeligheid die in meer of mindere mate bij hoogbegaafden naar voren kunnen komen: lichamelijke, zintuiglijke, intellectuele, verbeeldende en emotionele prikkelgevoeligheid.

Deze prikkelgevoeligheid is volgens Dabrowski vanaf de geboorte aanwezig. Hoe hoger de prikkelgevoeligheid en op hoe meer gebieden aanwezig, des te extremer ze worden ervaren door de omgeving.

Zo kan de opwinding van UHB kinderen bijvoorbeeld gezien worden als excessief, hun niet stil kunnen zitten van opwinding als ADHD gedrag. Het eeuwig doorvragen kan dan weer gezien worden als zeuren of als ondermijnen van de autoriteit. Hun verbeeldingskracht als gebrek aan realiteitszin. De passie wordt gezien als obsessief gedrag of autisme. De sterke emoties worden gezien als kinderachtig. En hun creatieve eigenzinnigheid wordt gezien als tegendraads.

Hoogbegaafden maken veelal een ontwikkeling door die sterk afwijkt van de ‘normale’ ontwikkeling van kinderen.

Prikkelgevoeligheden bij uitzonderlijk hoogbegaafden

De prikkelgevoeligheden van uitzonderlijk hoogbegaafden zijn dezelfde als die bij hoogbegaafden. Echter stijgt de intensiteit van de gevoeligheden naargelang de begaafdheid. We kunnen er dus vanuit gaan dat de intensiteit waarmee UHB mensen prikkels ervaren, nog veel extremer is of kan zijn dan bij hoogbegaafde leeftijdsgenoten.

Het is moeilijk om een hoogbegaafd iemand te vinden zonder minstens één van de overexcitabilities. Ongelukkig genoeg is het wel zo dat hoe sterker één of meer overexcitabilities aanwezig zijn, hoe meer problemen men ermee kan krijgen. Dit kan zich uiten bijvoorbeeld in een moeilijke aansluiting bij leeftijdsgenoten of als kind of jongere onbegrepen zijn door een leerkracht.

Door meer begrip te ontwikkelen over de hoge prikkelgevoeligheid, die nu eenmaal een onverbrekelijk onderdeel is van de persoonlijkheid van de uitzonderlijk hoogbegaafde, komt er ruimte voor tolerantie of acceptatie en, hopelijk, zelfs appreciatie.

De 5 overexcitabilities

Lichamelijk

Deze hoge prikkelgevoeligheid wordt zeer vaak gezien bij kinderen met een hoog IQ. Hoogbegaafde kinderen hebben vaak een hoog energie niveau. Het kan zich uiten door een grote beweeglijkheid, opgewondenheid, snel praten, impulsiviteit, lichamelijke onrust, bezig willen zijn, gedrevenheid, competitiviteit. Het gaat om de capaciteit actief en energiek te zijn.
Het is moeilijk voor deze kinderen om stil te zitten, en ook hun slaapbehoefte kan drastisch minder zijn dan die van leeftijdsgenoten.
Bij emotionele spanning kan deze prikkelgevoeligheid zich uiten door overdreven veel praten en kletsen; impulsieve acties, zenuwachtig gedrag (tics, nagelbijten, trommelen met de vingers), workaholic gedrag, de clown uit hangen.

Zintuiglijk

Dit is een verhoogde pikkelgevoeligheid voor zintuiglijk en esthetisch vermogen . Het kan zich uiten door het sterk genieten van zintuiglijke waarnemingen, van schoonheid, beeldende kunst, literatuur, muziek, geluiden, kleur, vormen, verhoudingen, de natuur. Het kan zich ook uiten door een drang naar comfort en luxe, de behoefte om bewonderd te worden en in de schijnwerpers te staan of in een snelle geprikkeldheid van de huid (geen labeltje aan kleren kunnen verdragen, sokken binnenstebuiten willen, geen nauwsluitende kleding verdragen).
Kinderen met deze prikkelgevoeligheid hebben plezier in zien, ruiken, proeven, aanraken en horen; ze zijn verheugd en verrukt over mooie voorwerpen, over mooie woorden, over muziek, vormen en kleuren, harmonie en evenwicht.
Bij emotionele spanning kan deze prikkelgevoeligheid zich uiten door veel, lekker eten, al jong seksueel gretig zijn, behoefte aan funshopping, prinsessengedrag en heel veel aandacht willen.

Intellectueel

Deze hoge prikkelgevoeligheid wordt is hét kenmerk van kinderen met een hoog IQ. Deze hoogbegaafde kinderen hebben vaak een neiging om diepgravende vragen te stellen, problemen op te lossen en te zoeken naar dé waarheid. Het kan zich uiten door alles te willen analyseren, gepreoccupeerd zijn door logica en theoretische problemen, een scherp observatievermogen, onafhankelijk denken, kritisch zijn, symbolisch denken, ontwikkelen van nieuwe ideeën en concepten, denken over het eigen denken.
Kinderen met deze prikkelgevoeligheid hebben een intellectuele honger: ze zijn onverzadigbaar nieuwsgierig, geconcentreerd, ze hebben een vermogen tot aanhoudende intellectuele inspanning, het zijn vaak gretige lezers, ze kunnen scherp observeren, zich dingen gedetailleerd herinneren, gedetailleerde plannen maken. Ze hebben vaak het vermogen tot zelfreflectie. Ze houden van denken over denken, ze hebben een liefde voor theorie en analyse, ze verdiepen zich in logica, in morele vraagstukken en introspectie .
Bij emotionele spanning kan deze prikkelgevoeligheid zich uiten door te kritisch zijn naar zichzelf en anderen, perfectionisme en betweterigheid. Tevens kan de focus op morele vraagstukken het kind tot wanhoop drijven door zijn hulpeloosheid.

Verbeelding

Dit is een verhoogde prikkelgevoeligheid van de verbeeldingskracht. Het kan zich uiten door frequent gebruik van beelden en metaforen in de taal, poëtisch taalgebruik, sterk vermogen tot gedetailleerde en levendige visualisaties, inventief en fantasievol zijn, snel wegdromen bij verveling, imaginaire vriendjes hebben, het leven dramatiseren, magisch en animistisch denken.
Verbeelding zorgt voor vreugde en creativiteit in het dagelijks leven en helpt bij de ontwikkeling van de intellectuele gaven. Einstein heeft gezegd: “Verbeeldingskracht is belangrijker dan kennis.“
Bij emotionele spanning kan deze prikkelgevoeligheid zich uiten door fantasie en werkelijkheid niet meer kunnen scheiden, leven in een schijnwereld, heftige dromen en zich dingen verbeelden.

Emotioneel

De hoge prikkelgevoeligheid voor emoties is vaak de eerste van de prikkelgevoeligheden die ouders merken. Het verwijst naar de intensiteit en complexiteit van de emoties, naar andere dingen voelen dan anderen, naar zeer sterk aanvoelen wat de emoties van anderen zijn en zich ermee identificeren, hoogsensitief zijn.
Het kan zich uiten door het hebben van complexe gevoelens en emoties, een sterk en verfijnd gevoelsbewustzijn, een sterk vermogen tot empathie, een sterke gehechtheid aan personen, dieren of plaatsen en een emotionele intensiteit en sensitiviteit voor bijzondere kenmerken in een situatie, die niet iedereen opvallen. Deze kinderen kunnen ook erg verlegen zijn en zijn zich sterk bewust van hun eigen gevoelens en hoe ze veranderen.
Bij emotionele spanning kan deze prikkelgevoeligheid zich uiten door psychosomatische klachten (buikpijn, hoofdpijn, slecht slapen, blozen, hartkloppingen, opvliegers, warm worden, zweethanden), het vasthouden aan gevoelsherinneringen van ervaringen in het verleden, veel bezig zijn met de dood, angstig zijn, depressieve gevoelens of last van depressie, een intens gevoel van eenzaamheid, last van schuldgevoelens en zelfs zelfmoordgedachten.
Deze kinderen kunnen heel extreem reageren (enthousiast, extatisch, euforisch, trots, schuldig, angstig) en krijgen vaak te horen dat ze zich niet zo moeten aanstellen. Hun mededogen en bezorgdheid voor anderen, hun focus de verbinding met anderen en de intensiteit van hun gevoelens zal regelmatig lastig zijn in het gewone leven en zal irritatie opwekken bij mensen die deze prikkelgevoeligheid niet begrijpen.

Conclusie

De overexcitabilities, de hoge prikkelgevoeligheden, van hoogbegaafden zijn een wezenlijk en onverbrekelijk deel van hun persoonlijkheid, van hun ‘Zelf’. De expressie van de hoge prikkelgevoeligheid moeten we dus ook niet zien als gedrag waar we alleen maar last van hebben en waar deze kinderen overheen moeten groeien, ondanks dat het gedrag regelmatig pijnlijke situaties kan opleveren. Het is geen ziektebeeld, dat behandeld moet worden, maar een kwaliteit van de persoonlijkheid en de potentie voor een diepe emotionele ontwikkeling.

Wel is het de taak van ouders, verzorgers en leerkrachten om kinderen met een hoge prikkelgevoeligheid te leren om hun gedrag te moduleren, en hun te leren welk effect hun gedrag op anderen kan hebben.

En ondanks het feit dat het omgaan met mensen met een hoge prikkelgevoeligheid heel moeilijk, heel uitdagend, soms onbegrijpelijk en soms pijnlijk kan zijn moeten we niet vergeten dat het vooral een gave, een vreugde en een rijkdom in het leven is. De intense manier waarop deze mensen kunnen genieten van schoonheid, vreugde en liefde is inspirerend om te zien en mee te maken.