“Highly intelligent and gifted people are a group who may experience chronic stress and misattunement throughout their lives. Gifted children and adults are often misunderstood by the average world and get messages from others that they don’t fit in, that they aren’t good enough, they should be perfect, they should be less sensitive, less imaginative, less active.”
Christy George
Dit artikel is deel 1 van het uitgebreide artikel
“Een breder perspectief op trauma bij uitzonderlijk hoogbegaafde kinderen”
Wanneer mensen het woord trauma horen, denken ze vaak automatisch aan iets extreem groots, bijna catastrofaals, te denken aan bijvoorbeeld zware kindermishandeling of oorlogstrauma.
Trauma is echter breder dan dat.
Men kan stellen dar zo goed als elke mens vanaf de geboorte wordt blootgesteld aan kleine en grotere trauma’s. Ons lichaam kan in principe elke gebeurtenis, waarop we emotioneel niet voorbereid zijn en die een sterke emotionele pijn-belasting inhoudt, als een traumatische situatie beschouwen.
We spreken echter pas over een trauma wanneer
- herinneringen aan schokkende gebeurtenissen zich blijven opdringen, waaronder angstwekkende beelden zoals herbelevingen, flashbacks en nachtmerries;
- iemand lichamelijke en/of psychische klachten ontwikkelt als gevolg van de traumatische ervaring(en).
Het meemaken van meerdere traumatische gebeurtenissen kan chronisch trauma genoemd worden. Dit trauma manifesteert zich na een lange herhaling – of een langdurige periode – van kleine of grotere trauma’s. Denk maar aan aanhoudende en langdurige mishandeling, het getuige zijn van aanhoudend en langdurig geweld in het gezin, langdurig moeten ondergaan van pijnlijke medische handelingen of meerdere traumatische verliezen.
Bij de meeste mensen zullen klachten als gevolg van een negatieve ervaring of gebeurtenis binnen 1 tot 4 weken sterk verminderen. Dit is de herstelfase vanaf de schokkende gebeurtenis, waarin het zelfhelend vermogen van het brein zijn werk doet. Men spreekt over een trauma of traumatische gebeurtenis wanneer de klachten als gevolg daarvan na 4 weken blijven bestaan, of verergeren.
Traumasporen
In het boek “Traumasporen” beschrijft prof. dr. Bessel van der Kolk hoe trauma zich kan nestelen in de hersenen van kinderen of volwassenen.
Eén van de belangrijkste gevolgen van trauma die professor Van der Kolk noemt, is de ‘herprogrammering’ van het alarmsysteem in je brein. Iemand met trauma is (onbewust) constant op z’n hoede, waardoor alarmbellen bij de kleinste trigger kunnen gaan rinkelen. Eens die ’traumasporen’ getriggerd zijn, kan men overspoeld worden door een tsunami van stresshormonen, gedachten en emoties. De traumasporen hebben uiteraard ook invloed op het gedrag en de (mentale) gezondheid van de persoon.
Het vraagt vaak veel zelfonderzoek of therapie om überhaupt te zien of iemand door trauma wordt beïnvloed. Om te kunnen herstellen van trauma is het cruciaal dat emoties heel voorzichtig onder ogen komen en dat het lichaam helende fysieke ervaringen opdoet die de traumasporen helpen vervagen. Volgens dr. Van der Kolk kunnen daarbij helpen: mindfulness, yoga, ademhalingstechnieken, aanraking en ondersteuning van menselijke relaties.
Van der Kolk is al meer dan 40 jaar bezig met onderzoek naar trauma’s en wordt wereldwijd beschouwd als een van de belangrijkste experts. Hoewel er vanuit de wetenschappelijke wereld ook kritiek is op zijn werkmethode, wegens “te weinig wetenschappelijk bewijs voor de nadruk die hij legt op traumabehandeling via het lichaam”, behaalde van der Kolk wereldwijd grote resultaten. Hij was een van de eersten die vanaf het begin van deze eeuw onderzoek deed naar EMDR, in die tijd nog zeer omstreden, maar ondertussen een geaccepteerde traumabehandeling.
Trauma en de hersenen
Om te begrijpen wat er biologisch gebeurt bij trauma, is basiskennis over het mensenbrein nodig.
De opbouw van de hersenen
Ons brein is complex en bestaat uit een aantal structuren. We kunnen 3 lagen onderscheiden, met elks een aantal structuren:
- De neocortex, bestaande uit:
- De visuele cortex
- De hogere corticale gebieden
- De prefrontale kwab
- Het zoogdierenbrein, bestaande uit:
- De thalamus
- Het limbisch systeem
- De amygdala
- De hippocampus
- Het reptielenbrein
De neocortex is de evolutionair jongste laag van het brein. Hij is verantwoordelijk voor het bewust verwerken van informatie en stelt ons in staat om rationeel te redeneren. Taalgebruik en abstract denken gebeurt vanuit de frontale hersenkwab. De visuele cortex is verantwoordelijk voor de verwerking van visuele informatie, terwijl de hogere corticale gebieden staan voor het menselijk rationele vermogen.
Het zoogdierenbrein is de evolutionair oudere laag die net onder de neocortex ligt. Deze regelt veel onbewuste processen zoals onze emoties, onze persoonlijkheid en een deel van ons geheugen. De thalamus ontvangt informatie vanuit alle zintuigen en geeft deze informatie door. Het limbisch systeem omvat de hippocampus (verantwoordelijk voor het geheugen) en de amygdala (speelt een belangrijke rol bij emoties en conditionering). Langetermijnherinneringen worden dan weer opgeslagen in de neocortex via de hippocampus.
Het reptielenbrein is de oudste laag in onze hersenen en is verantwoordelijk voor onze primaire overlevingsdrang.
Reptielenhersenen en een deel van het zoogdierenbrein, nl. het limbisch systeem vormen samen de ‘emotionele hersenen’. Het is dit deel van de hersenen dat vecht/vlucht/verstijf-reacties in werking zet. Dit zijn automatische reacties van spieren en lichaam. Deze hersendelen waarschuwen (oa door afscheiding van hormonen) voor gevaar.
Wanneer deze vecht/vlucht/verstijf-reacties actief worden, wordt echter de aandacht of de concentratie op andere (rationele) gebieden weggehaald en door het lichaam in een meer primitieve richting gestuurd. De werking van deze ‘emotionele hersenen’ is relatief eenvoudig én snel. Hierdoor gebeuren soms razendsnel reacties van het lichaam, louter op basis van gelijkenissen met situaties die een gevaar kunnen vormen. Denken we maar aan iemand die achteruit deinst bij een touw dat op de grond ligt. Het lichaam waarschuwt hem op dat moment voor potentieel ‘gevaar’ (het zou bv. een slang kunnen zijn).
Zintuiglijke informatie over de buitenwereld komt bij ons binnen via onze ogen, neus, oren en huid. Deze gewaarwordingen komen samen in de thalamus en worden vervolgens in twee richtingen doorgeven: naar beneden, naar de amygdala en naar boven, naar de frontale hersenkwabben, waar ze onderdeel worden van ons bewustzijn.
De centrale functie van de amygdala (de “rookmelder” van de hersenen), is om vast te stellen of binnenkomende informatie voor ons van belang is om te overleven. Dit gebeurt snel en automatisch. Als de amygdala een dreigend gevaar detecteert, stuurt deze onmiddellijk een boodschap naar de hypothalamus en de hersenstam om het stresshormoon-systeem en het autonome zenuwstelsel op te roepen een lichamelijke reactie in gang te zetten.
Wanneer een kind te veel stress ervaart, initieert de amygdala – het interne alarmsysteem van de hersenen – een stressreactie. De hersenen focussen dan louter op ‘overleven’. De onderste delen van de hersenen, waar de primaire overlevings-functies zich bevinden, worden heel actief terwijl de hoger gelegen delen (waar o.a. de geheugenfuncties en de executieve functies geregeld worden) op een heel laag pitje gaan functioneren.
Hersenonderzoek bevestigt dat (langdurige) trauma’s kunnen leiden tot veranderingen in de hersenen. Als we schokkende gebeurtenissen meemaken of ons bedreigd voelen, zenden we instinctief en onbewust signalen uit naar anderen om ons te hulp te schieten. Maar wanneer niemand te hulp schiet of wanneer het gevaar blijft dreigen, treden de oudere hersengebieden in werking, nl. de emotionele hersenen (zoogdierhersenen + reptielenhersenen). Op dat moment blokkeert het talige deel van het brein en schakelt iemand over op meer primitieve manieren van overleven: vechten, vluchten of verstijven. Stresshormonen zijn de motor van die reacties.
Bij getraumatiseerde kinderen of volwassenen is deze stressreactie chronisch geworden. Daardoor raakt het alarmsysteem in de hersenen voor langere tijd verkeerd afgesteld.
Trauma laat volgens Dr. van der Kolk letterlijk sporen na in de geest, in de emoties, in het vermogen om vreugde en intimiteit te ervaren, en zelfs in het gestel én het immuunsysteem. Trauma heeft volgens hem daadwerkelijke fysiologische veranderingen tot gevolg, waaronder een ‘herkalibratie’ van het alarmsysteem van de hersenen, een grote toename van stresshormoon-activiteit én wijzigingen in het systeem dat relevante informatie van irrelevante informatie onderscheidt.
Trauma belemmert ‘leren’
Kinderen die langdurig in een onveilige situatie leven, hebben dus een brein – en hierdoor een stress-systeem – dat voortdurend hyperalert is. Gevolg hiervan is dat de amygdala het zekere voor het onzekere gaat nemen en ook regelmatig alarm zal slaan bij vermeend gevaar. Bovendien worden gebeurtenissen en situaties sneller door het lichaam als gevaarlijk beoordeeld. Als een kind bv. wéét dat stemverheffing van een ouder of verzorger betekent dat het klappen krijgt of uitgescholden wordt, zal het brein op dezelfde manier reageren wanneer wie dan ook z’n stem verheft, ook al is er op dat moment in realiteit geen gevaar. Het brein van het kind zorgt dan hypersnel voor een vecht/vlucht/verstijf-reactie om het gevaar voor te zijn.
Een zeer belangrijk gegeven bij elk van deze toestanden is, dat het kind niet reageert vanuit de neocortex (rede of logisch denken), maar reageert vanuit het limbisch systeem en de hersenstam (gericht op overleving). Het kind kan daardoor dingen zeggen en doen, die het in een stress-vrije situatie nooit zou doen. De amygdala reageert bovendien sterker op lichaamshouding en gezichtsuitdrukking dan op gesproken taal, waardoor voor buitenstaanders niet altijd duidelijk is waardoor een bepaalde reactie ontstaat.
Zolang het kind echter in deze situatie zit, is het niét in staat om te leren. Het lichaam heeft deze functie van het brein als het ware uitgeschakeld en stelt het kind enkel in staat om vanuit het primitieve deel te reageren. Het is nodig om het kind eerst uit de vecht- of vlucht-situatie te halen, of met andere woorden: het trauma weg te halen door het kind in een veilige situatie te brengen, waar het kan helen.
Zolang het trauma aanwezig is, blijft het rationele deel van de hersenen afgesloten.
De leerknop van het kind staat dan ook voor lange periode uit.
Trauma en het hoogbegaafde kind
Volgens Dr. Paul Beljan, expert in misdiagnoses van (hoog)-begaafde kinderen, dekt de definitie van ‘trauma’ in de DSM V (the Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) de ervaringen van zuigelingen, noch het effect van kleine t-trauma’s niet. De definitie van trauma gaat er volgens hem verkeerdelijk van uit dat er een bewustzijn moet zijn van het feit dat er effectief iets heftigs gebeurt. Echter, ook kleine t-trauma’s die voor anderen niet altijd duidelijk te bepalen of te zien zijn, kunnen volgens hem ook effectief bijdragen aan disfunctioneren.
Deze kleine t-trauma’s zijn gebeurtenissen die minder traumatisch zijn dan grote T-trauma’s, maar veel vaker voorkomen. Hoogbegaafde kinderen zijn gevoeliger voor kleine t-trauma’s, onder andere door hun (aangeboren) perfectionisme, hun asynchrone ontwikkeling, hun tekort aan peers, hun hogere intensiteit en andere typische kenmerken. Alle traumatische ervaringen, dus ook de kleine t-trauma’s, kunnen het risico op het ontwikkelen van neuro-psychiatrische symptomen en stoornissen bij hoogbegaafden verhogen.
“De kleine en grote problemen die hoogbegaafde kinderen herhaaldelijk ervaren, kunnen blijvende negatieve effecten hebben. Hun normale manier van zijn kan resulteren in een cumulatief trauma dat zich uit in angst, lage frustratietolerantie, en academische onverschilligheid.”
Dr. Paul Beljan
Dr. Beljan is co-auteur van het boek, “Misdiagnosis and Dual Diagnosis of Gifted Children and Adults” en “Large Scale Brain Systems and Neuropsychological Assessment”.
Klik hier verder naar het volgende deel (2van5) van het artikel.
Ga terug naar het overzichtsartikel