Uitzonderlijk Hoogbegaafd Vlaanderen

Aanpak UHB leerlingen op school

Onderwijsaanpassingen voor uitzonderlijk begaafde kinderen in het middelbaar zijn een absolute noodzaak. Om er voor te zorgen dat deze getalenteerde jongeren een passende opleiding krijgen en een bloeiende toekomst tegemoet kunnen, is maatwerk nodig. Belangrijk is dat middelbare scholen hiervoor inspanningen doen en deze aanpassingen als een recht toepassen, niet als een gunst onder voorwaarden.

Op dit moment zijn er al tal van zaken die wettelijk mogelijk zijn in een middelbare school en die een grote invloed kunnen uitoefenen op het welbevinden én de natuurlijke ontwikkeling van uitzonderlijk hoogbegaafde leerlingen hun capaciteiten en leerproces.

Maatregelen

We bespreken in dit hoofdstuk de maatregelen zoals die in ook het “Specifiek Diagnostisch Protocol bij cognitief sterk functioneren” van Prodia worden aangeraden. Deze maatregelen passen we aan aan de noden van UHB kinderen.

Prodia raadt 3 basismaatregelen aan: compacten, verrijken en peergroeponderwijs. “Als er sprake is van een grote didactische voorsprong en bovengenoemde maatregelen onvoldoende tegemoetkomen aan de onderwijsbehoeften van een leerling”, wordt er ook aangeraden om ‘versnellen’ te overwegen.

Uitzonderlijk hoogbegaafde leerlingen hebben vanuit hun asynchrone ontwikkeling, hun natuurlijke verwerkingssnelheid en hun specifieke eigenschappen, behoefte aan een combinatie van al deze maatregelen; zowel compacten, verrijken, peergroeponderwijs als versnellen. Bovendien worden deze maatregelen best zo vroeg mogelijk toegepast om aanpassing en onderpresteren van het kind te voorkomen.

Voor een optimaal resultaat worden deze maatregelen ingepast in een individueel leertraject voor de UHB leerling, waardoor deze tijdens z’n ganse schoolcarrière de meest passende opleiding kan genieten. Maatregelen binnen de categorieën worden liefst zo breed mogelijk genomen, afhankelijk van de noden, talenten en interesses van het UHB kind. De maatregelen voor UHB jongeren werden daarom aangevuld met relevante zaken als tutoring, relevante academische verrijking, vakversnelling, online cursussen, enz. …

Wil je graag weten welke maatregelen toepasbaar zijn voor UHB jongeren? Op zoek naar praktische tips voor jou als leerkracht of als school? Lees dan hier verder:

Compacten en vakvrijstelling

Prodia: “Compacten houdt in dat de leerkracht bekijkt welke leerstof de leerling beheerst en deze nog slechts beperkt of niet meer aanbiedt. Dit voorkomt het onnodig inoefenen en herhalen van reeds gekende leerstof. Dankzij compacten komt er bovendien ruimte vrij om bijkomende leerstof in de zone van naaste ontwikkeling aan te bieden en de leerling tot leren te brengen.”

Een manier om tijd vrij te maken voor uitdaging voor het UHB kind binnen een schoolse carrière is vakvrijstelling. Hierdoor komt er ruimte vrij voor: 

  • relevante academische verrijking
  • aparte projecten 
  • on-line cursussen 
  • vakversnelling voor het vak waarvoor al een vrijstelling behaald werd of een vak binnen het interessegebied
  • een buitenschools traject 
  • voorbereiding van andere examens
  • …

In een middelbare school kan de leerling – in samenspraak met de school – bijvoorbeeld één of meerdere vakken afleggen via de Examencommissie, waardoor tijd vrij komt in zijn curriculum.

Verrijking

Prodia: “Verrijking omvat het loslaten van een voorgestructureerd aanbod en vooraf gestructureerde doorgaande leerlijnen. Desalniettemin is het van belang om verrijkingstaken goed te plannen, monitoren, begeleiden en evalueren. Het structureel inplannen van verrijkingsonderwijs geeft immers een grotere kans op succes . Het doel van verrijking is de leerling aanmoedigen om meer te willen leren, weten, ontdekken, bedenken, uitvinden. Verrijking kan zowel verdieping als verbreding omvatten:

  • Verdieping is het verder uitdiepen van de leerstof die binnen het gemeenschappelijke curriculum valt. Verdiepingsstof zorgt ervoor dat cognitief sterke leerlingen een ander element van het vakgebied verkennen en onderzoeken dat ze nog niet ontwikkeld hebben.
  • Verbreding omvat daarentegen een uitbreiding van het gemeenschappelijke curriculum, bijvoorbeeld het leren van een vreemde taal of een cursus programmeren, als die niet in het lespakket zit.”

 
Naast versnellen, is verrijking een belangrijke optie. Rekening houdend met de cognitieve asynchrone ontwikkeling van uitzonderlijk hoogbegaafden en hun extreme noden, is het in de eerste plaats relevante academische verrijking die het grootste effect heeft.

Relevante academische verrijking is het verstrekken van aangepaste leerstof, verdieping en/of uitbreiding die nauw aansluit bij het specifieke talent of interessegebied van de leerling in kwestie. Relevante academische verrijking volgt niet altijd het curriculum van de school of de einddoelen binnen onderwijs. Het is dus geen verdieping of verbreding van leerstof die ook in de klas gezien wordt.

Bij relevante verrijking staan de persoonlijk interesses en leerbehoeftes van de leerling centraal. Er wordt ingespeeld op z’n interesses, z’n bekwaamheden en z’n natuurlijke behoefte om binnen één bepaald of meerdere vakgebieden z’n kennis uit te breiden en cognitief te ontwikkelen. Relevante academische verrijking gaat bijna vanzelf samen met (vak)versnelling, omdat het voor een UHB leerling nefast is om – ook qua verrijking – z’n natuurlijke leertempo niet te volgen. Per definitie houdt relevante verrijking altijd enige versnelling in en zal juist toegepaste versnelling altijd een verrijkingscomponent hebben.

Relevante verrijking kan zowel in klasverband als buitenschools gebeuren. Optimaal vindt dit plaats in combinatie met andere opties: 

  • bovenop een versnelling
  • in combinatie met (tijdelijke) thuisstudie via code P
  • door vakvrijstellingen
  • via tutoring
  • met behulp van online cursussen
  • …

Tutoring

Wanneer de UHB student behoefte heeft aan vakversnelling voor één of meerdere vakken, kan ook teruggegrepen worden naar ‘tutoring’. In dat geval wordt een mentor of privéleraar gezocht binnen het vakgebied waarin de student wil versnellen (of in se zijn natuurlijke tempo wil volgen voor dat vak).

Op het eerste zicht lijkt het een tegenstelling dat een uitzonderlijk hoogbegaafde een ‘tutor’ zou nodig hebben. Want wanneer iemand al goed is in een bepaald vak, waarom heeft hij dan extra coaching nodig? Nochtans heeft het voorzien van een ‘tutor’ meerdere voordelen voor een uitzonderlijk hoogbegaafde, en dat voor zijn ‘totale onderwijs ervaring’. 

Tutoring geeft UHB jongeren de kans om:

  • persoonlijke leertrajecten te volgen
  • hun al aanwezige vaardigheden verder te ontwikkelen
  • nieuwe nuttige leervaardigheden te ontwikkelen
  • hun liefde voor een vak in kennis om te zetten
  • op hun eigen tempo te werken
  • lessen te volgen die specifiek zijn afgestemd op hun niveau van leren
  • hun volledige potentieel te ontplooien
  • een gevoel van voldoening te ervaren in leren
  • zelfstandig en actief lerend te worden
  • complexere onderwerpen buiten het klaslokaal te leren
  • studievaardigheden te ontwikkelen die ze in latere opleidingen nodig hebben

Een tutor kan gezocht worden in samenspraak tussen school en ouders, en voor die vakken die binnen het talent- of interessegebied van de UHB student liggen. 

Online cursussen

Online cursussen zijn voor UHB studenten een goede tool om hen de relevante academische verrijking te geven die hun brein nodig heeft. Voor leerlingen in het secundair onderwijs zijn MOOCs ook zeer nuttig. 

Een MOOC of ‘Massive Open Online Course’ is een online cursus met onbeperkte deelname en open toegang via het internet. MOOCs zijn gratis en worden aangeboden door top universiteiten als Oxford, Cambridge, MIT of Harvard en andere onderwijsinstellingen wereldwijd. Naast traditionele cursusmaterialen zoals filmpjes, lezingen, uitgewerkte vraagstukken en probleemstellingen, bieden veel MOOC’s ook interactieve gebruikersfora aan ter ondersteuning van ‘community interactie’ tussen studenten, professoren en onderwijsassistenten.

Via MOOCs kunnen leerlingen hun interesses onderzoeken, volgen of verbreden. MOOCs bieden een oneindig gamma aan vakken aan, zowel binnen als buiten schoolse gebieden en bestaan op verschillende moeilijkheidsniveaus. Het is voor de student mogelijk deze op flexibele momenten te volgen. Hierdoor ontwikkelt hij zelfdiscipline en doorzettingsvermogen. Kennis van het Engels is voor de meeste MOOCs wel een voorwaarde, maar is tegelijkertijd een extra uitdaging of stimulans voor het UHB kind.

Een MOOC of online cursus kan een goede aanvulling zijn voor het curriculum van een UHB student binnen zijn schoolse loopbaan of binnen huisonderwijs. 

Vrije leerling systeem

Ook het systeem van vrije leerling kan een optie zijn voor UHB leerlingen. Een vrije leerling is een leerling die niet het statuut heeft van reguliere leerling. De inschrijving van een vrije leerling is niet onderworpen aan door de Vlaamse overheid bepaalde normen. 

Er zijn meerdere mogelijkheden om als vrije leerling school te lopen. Belangrijk is uiteraard dat de betrokken school open staat hiervoor. Het vrije leerling systeem is een onderlinge overeenkomst tussen de betrokken inrichtende macht (schooldirectie) enerzijds en de ouders of de meerderjarige leerling zelf anderzijds. De school zelf ontvangt voor vrije leerlingen ook geen subsidies. Scholen hebben de autonomie om zélf te beslissen of ze vrije leerlingen toelaten. Les volgen als vrije leerling is dus een gunst en geen absoluut recht van de leerling. De overeenkomst kan hierdoor ook eenzijdig opgezegd worden. 

Les volgen als vrije leerling kan in een voltijds of deeltijds systeem:

Voltijds

De leerling wordt ingeschreven als vrije leerling in de school en beantwoordt hierdoor aan de wettelijke bepalingen inzake de leerplicht. De leerling heeft echter geen recht op een officieel bekrachtigd studiebewijs, getuigschrift of diploma en moet als dusdanig examens afleggen bij de Examencommissie.

Dit systeem kan bijvoorbeeld van pas komen bij een versnelling in het middelbaar. De leerling kan hierdoor les volgen in een hoger jaar of een hogere graad en heeft hierdoor ook recht op de volledige opleiding zoals de school die op dat moment biedt.

Voltijds volgen van de lessen is wel een voorwaarde (met uitzonderingen van de examendagen bij de Examencommissie). Ook code P of vakvrijstelling kan gebruikt worden om de student extra tijd en ruimte te geven voor het studeren en voorbereiden voor de examens bij de Examencommissie.

Deeltijds

In dit geval wordt de vrije leerling niet ingeschreven op de school. Hij beantwoordt dan ook niet aan de bepalingen van de leerplicht en er zal dus officieel een aanvraag moeten gebeuren voor huisonderwijs.

De leerling kan  – uiteraard in overleg met en mits goedkeuring van de school – les volgen voor één of meerdere vakken. Ook dit systeem is dus volledig afhankelijk van de goede wil van de school, maar het geeft een leerling wel de mogelijkheid om bepaalde vakken te volgen binnen zijn interessegebied of zone van naaste ontwikkeling en dit ongeacht leeftijd, voorstudie of kennis.

Er zijn geen voorwaarden verbonden aan het openstellen van de lessen voor kinderen of jongeren in dit geval. In principe kunnen dus ook kinderen jonger dan 9, die nog niet officieel kunnen ingeschreven worden op een middelbare school, hier toch bepaalde lessen volgen.

Combinatie met huisonderwijs

Ook tijdelijk of deeltijds huisonderwijs is een wettelijke en interessante manier om UHB studenten op gepast niveau onderwijs te geven.

Binnen huisonderwijs hoeft geen vaststaand curriculum gevolgd te worden en is de vrijheid om de cognitieve noden van het kind centraal te stellen veel groter. Vakversnelling of relevante academische verrijking is hierdoor heel makkelijk toepasbaar. De interesses, talenten en cognitieve noden van de leerlingen kunnen op deze manier makkelijk gevolgd worden.

Voor alle duidelijkheid: we spreken hier niet over permanent wettelijk aangevraagd huisonderwijs. Wie meer wil weten over volledig huisonderwijs, kan terecht op onze pagina over huisonderwijs 

Deeltijds onderwijs vanuit “huisonderwijs-standpunt” is wettelijk niet langer mogelijk. Het is wel te combineren met een deeltijds vrije leerling systeem, een individueel leertraject of door het toepassen van een code P.

Examencommissie

Via de Examencommissie (EC) te Brussel is het mogelijk voor leerplichtige kinderen om officiële examens af te leggen en zowel getuigschriften (1ste of 2de graad middelbaar) of een diploma middelbaar onderwijs te behalen. Er staat geen minimumleeftijd op deelname.

Deelname aan de EC kan gecombineerd worden met officieel school lopen. Dit is mogelijk: 

  • als voltijdse leerling op en in overleg met de school voor één of meerdere examens. In dit geval kan de leerling op school voor deze vakken een vrijstelling krijgen, waardoor tijd en ruimte vrij komt voor andere uitdagende zaken voor de UHB leerling.
     
  • als voltijdse “vrije leerling” in een school. Hierdoor wordt wettelijk voldaan aan de leerplicht en moet er dus geen aanvraag voor huisonderwijs gebeuren.


Op voorhand informeren over de consequenties van mogelijke trajecten in combinatie met de EC is absoluut aan te raden. Meer info is te vinden op onze pagina over de ((Examencommissie].

Peergroeponderwijs

Prodia: “Peergroeponderwijs is iedere vorm van onderwijs waarin meerdere cognitief sterke leerlingen voor een bepaalde periode bij elkaar zitten en verrijkende leerstof aangeboden krijgen. Dit kan variëren van een binnenschoolse verrijkingsgroep van een of twee uur per week, een buitenschoolse verrijkingsgroep van een halve tot hele dag per week tot voltijds verrijkingsonderwijs.”

Wanneer mogelijk, is deze vorm van onderwijs uiterst interessant voor een UHB leerling. Om zich goed te ontwikkelen, is het nodig dat een UHB kind zich van jongs af kan spiegelen aan ontwikkelingsgelijken of peers: dit zijn kinderen met hetzelfde ontwikkelingsproces, dezelfde intelligentie of verstandelijke voorsprong of dezelfde (schoolse) interesses en capaciteiten. Ook de UHB jongere heeft tijdens zijn adolescentie zeker peers nodig om z’n zelfbeeld positief (verder) te kunnen ontwikkelen. De combinatie van puberteit en uitzonderlijke hoogbegaafdheid is vaak al een uitdaging op zich. Ontwikkelingsgelijken zijn dus zeker geen overbodige hulp.

Er bestaan tal van mogelijkheden op vlak van peergroeponderwijs:

  • kangoeroeklassen en aanverwanten
  • klasoverschrijdende activiteiten
  • buitenschoolse kangoeroeklassen
  • buitenschoolse dagtrajecten voor UHB jongeren 

Versnellen

Prodia: “Als er sprake is van een grote didactische voorsprong en bovengenoemde maatregelen onvoldoende tegemoetkomen aan de onderwijsbehoeften van een leerling, is versnellen het overwegen waard. Versnellen kan verschillende vormen aannemen:

  • vervroegd instromen in een volgend onderwijsniveau, mits voldaan is aan de wettelijke toelatingsvoorwaarden
  • overslaan van een leerjaar 
  • doorlopen van meerdere leerjaren in een schooljaar
  • versnellen voor een bepaald vak” 

 
Versnellen binnen het onderwijs is een optie om aan de asynchrone cognitieve ontwikkeling van UHB jongeren tegemoet te komen. Hoewel een volledige jaarversnelling vooral gebruikt wordt in de lagere school, is het algemeen gezien een goede manier om in te spelen op hun leerhonger en hun hoger leertempo.

De term “versnellen” is in verband met uitzonderlijke begaafdheid eigenlijk een ‘contradictio in terminis’. Het gaat in se niet over versnellen, maar over het volgen van de natuurlijke ontwikkeling van een UHB kind en het voeden van hun eindeloze leerhonger. Versnellen is voor UHB leerlingen eigenlijk een fundamentele behoefte.

Idealiter gebeurt versnelling van UHB kinderen in een lagere school. Op die manier ervaart het UHB kind van jongs af hoe het is om leerstof op zijn maat te verwerken, ontwikkelt hij op een natuurlijke manier al zijn executieve functies en doorloopt hij een schoolse carrière die beter bij zijn cognitieve noden past. Hoewel niet ideaal op àlle vlakken (er blijft de zorg om jonge kinderen die door radicale versnelling op een middelbare school terecht komen tussen klasgenoten die (heel wat) ouder zijn), toch blijkt uit internationaal onderzoek naar “highly and exceptionally gifted students” dat radicale versnelling de méést efficiënte manier was om aan hun noden te voldoen. Studenten die 2 of méér jaren versnelden, bleken het over het algemeen en op àlle vlakken (cognitief, maar ook sociaal en emotioneel) veel beter te doen in hun later leven en carrière dan UHB studenten die slechts 1 jaar of niet versnelden.

Versnellen in een middelbare school is niet evident. Toch kan het – voor leerlingen die nog niet versnelden bijvoorbeeld of die pas recent de diagnose UHB kregen – een manier zijn om beter in hun vel te raken. Niet versnelde leerlingen die het in de lagere school lang uithielden zonder passende uitdaging, lopen vaak compleet vast in een 1ste graad in het middelbaar. Zij keken soms al héél lang uit naar het middelbaar waar éindelijk zou voldaan worden aan hun interesses en talenten en merken dat eenmaal in een 1ste brede graad dat dit toch niet het geval is. Deze frustratie en teleurstelling kan zware gevolgen hebben. Andere UHB leerlingen die door een tekort aan uitdaging in de lagere school nooit leerden ‘leren’ omdat ze nu eenmaal nooit de nood aan herhalen, instuderen en ‘van buiten leren’ voelden, worden in een 1ste graad of later in een middelbaar met deze tekortkoming geconfronteerd. 

Om die redenen kan versnelling in een middelbare school toch noodzakelijk zijn. 

De reglementering rond versnellen in het secundair onderwijs:

  • enkel mogelijk in combinatie met examens bij de Examencommissie
  • periode kan overbrugd worden door systeem vrije leerling of huisonderwijs

Meer info over versnellen vindt u bij de info over lager onderwijs onder ons hoofdstuk Wetgeving  

Vakversnelling

We spreken over vakversnelling, wanneer een kind de mogelijkheid wordt geboden om versneld de leerstof van een bepaald vak te doorlopen. Dit kan gebeuren al dan niet door een (tijdelijke) plaatsing in een hogere klas of graad voor een bepaalde vak. Dit stelt uiteraard bepaalde logistieke uitdagingen.

UHB jongeren hebben vaak nood aan versnelling van leerstof binnen één of meerdere schoolvakken. Zelfs als ze voor andere vakken mindere resultaten neerzetten, blijft de drang om voor bepaalde vakken die hen echt liggen, te versnellen. Ingaan op deze versnelling is eigenlijk gewoon hun natuurlijke leertempo volgen. En een vanzelfsprekend gevolg van hun asynchrone ontwikkeling.

Voorwaarde is wel dat ook deze vakversnelling gebeurt tegen het natuurlijke tempo van de leerling en niet beperkt wordt tot bijvoorbeeld enkel de leerstof van één leerjaar hoger. Vakversnelling voor uitzonderlijk hoogbegaafden kan extreme vormen aannemen, wanneer de leerling een academische voorsprong opbouwt van ettelijke jaren. Voor een uitzonderlijk hoogbegaafde leerling is dit echter heel normaal en passend bij zijn cognitieve noden.

Voordeel van vakversnelling is echter dat de leerling niet afhaakt voor dat vak uit opperste verveling, maar integendeel uitgedaagd blijft, kan excelleren en voldoening voelt in zijn leerproces. Men mag er van uitgaan dat dit voor een UHB leerling het verschil ken betekenen tussen een academische loopbaan of een schoolse drop-out. 

Individuele leertrajecten

Deze maatregel voor hoogbegaafde kinderen staat te lezen in het “Decreet betreffende maatregelen voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften”.

Hoewel een individueel leertraject nog vrij beperkt is in mogelijkheden en afhankelijk van de toestemming van de klassenraad, kunnen deze flexibele individuele leertrajecten toch tal van mogelijkheden bieden voor UHB jongeren. Mits enige flexibiliteit van scholen en directies. Hierdoor kunnen UHB leerlingen een schoolse loopbaan afleggen die veel meer afgestemd is op hun talenten en cognitieve noden.

Binnen een individueel leertraject kunnen verschillende aanpassingen voor de specifieke leerling opgenomen worden zoals versnelling, vakversnelling, tutoring, buitenschoolse opleiding via code P, deeltijds huisonderwijs en veel meer. We bespreken deze hieronder individueel.

Flexibiliteit binnen zo’n traject is uiterst belangrijk. Een uitzonderlijk hoogbegaafde past van nature niet in een klassiek schoolsysteem. Om deze jongere toch de voordelen van schools onderwijs te gunnen, kunnen alleen via flexibele aanpassingen de beste resultaten bekomen worden. Resultaten waar de UHB leerling alleen maar door kan groeien en het meest passende leerproces kan door ontwikkelen.

Meer info over deze individuele leertrajecten voor (uitzonderlijk) hoogbegaafden vindt u onder ons hoofdstuk Wetgeving.

Gebruik van Code P

Scholen en directies kunnen gebruik maken van de afwezigheidscode P om UHB leerlingen buitenschoolse activiteiten te laten volgen :

  • een buitenschoolse extra opleiding
  • een dagtraject voor (uitzonderlijk) hoogbegaafden
  • één of meerdere cursussen of opleidingen, …
  • deeltijds huisonderwijs
  • …

Ook UHB jongeren die vastlopen in het reguliere onderwijs, kunnen via code P bijvoorbeeld tijd ter beschikking krijgen om tot rust te komen en ondertussen andere opties te bekijken.

Deze code kan door schooldirecties in autonomie toegepast worden ten gunste van de leerling. Er is geen wettelijke beperking voorzien voor het gebruik van code P.

Meer info over code P vindt u onder ons hoofdstuk Wetgeving.

Conclusie

Alle bovenstaande alternatieven zijn wettelijk bestaande onderwijsmogelijkheden met aandacht voor de asynchrone ontwikkeling van UHB leerlingen. De speciale noden van deze jongeren indachtig, is het belangrijk dat er individueel naar de leerling wordt gekeken en dat alle mogelijke aanpassingen in een “en en” verhaal worden gepast.

Binnen een individueel traject kunnen zowel vakversnelling, code P voor buitenschoolse trajecten, online cursussen, examens via de EC, vakvrijstellingen of zelfs deeltijds huisonderricht opgenomen worden. Om deze trajecten zo efficiënt en gunstig mogelijk te laten verlopen voor het kind, is samenwerking met ouders en eventuele (U)HB specialisten een must.

Lees u in over deze mogelijkheden via de info onder ons hoofdstuk Wetgeving.

Wil u nog meer te weten komen over UHB jongeren?
Neem een kijkje bij onze artikels en boeken over UHB jongeren in het onderwijs!